Otwarta nauka a badania geograficzne: przegląd koncepcji i perspektyw

class: inverse, left, nonum, clear
background-image: url("figs/getimg_ai-2023-04-14T13 37 02.389Z.png")
background-size: cover
background-color: black

.titlestyle3[Otwarta nauka] 
.titlestyle3[a badania geograficzne] 
.titlestyle2[przegląd koncepcji i perspektyw]

.pull-right2[.captionstyle[Jakub Nowosad 2023-06-02]]

---
class: middle
# Otwarta nauka

.lc[
<img src="figs/openscience.png" width="80%" />
]

.font140[Koncepcja, która łączy różne ruchy i praktyki mające na celu **udostępnienie wiedzy** naukowej, metod, danych i dowodów badawczych, **zwiększenie współpracy** naukowej, **dzielenie się informacjami** z korzyścią dla nauki i społeczeństwa oraz **otwarcie procesu tworzenia** i obiegu wiedzy naukowej z uwzględnieniem podmiotów społecznych spoza zinstytucjonalizowanej społeczności naukowej.]

.rc2[UNESCO Recommendation on Open Science (2021)]

---
background-image: url(figs/openscience-scheme2.png)
background-size: contain

---
# Otwarte dane

.pull-left[
*Open data* -  to informacje publicznie dostępne, jawne i bezpłatne

<hr>

Kryteria:

- dostępne online
- dostępne na podstawie licencji otwartej
- dostępne w formie przyjaznej komputerom
- dostępne bez opłat

<!--
<hr>

Korzyści:

- redukcja kosztów .font70[([1,7 bln Euro oszczędności administacji publiczej UE w 2020 roku](https://data.europa.eu/sites/default/files/edp_creating_value_through_open_data_0.pdf))]
- tworzenie nowych, innowacyjnych produktów i usług .font70[([100 000 miejsc pracy](https://data.europa.eu/sites/default/files/edp_creating_value_through_open_data_0.pdf))]
- wspomaganie potwarzalności badań 
- otwieranie możliwości nowych badań

-->

]

.pull-right[
.font70[https://www.gov.pl/web/gugik/dane-udostepniane-bez-platnie-do-pobrania-z-serwisu-wwwgeoportalgovpl]
<img src="figs/gugik.png" width="70%" />
.font70[https://danepubliczne.imgw.pl/]

*Otwarte dane mogą obejmować również dane zabrane czy wytworzone podczas badań naukowych*
]

---
# Otwarta metodyka

.pull-left[
<img src="figs/openmethods.png" width="40%" style="display: block; margin: auto;" />

*Open methodology* - dokumentowanie stosowania metod oraz całego procesu badawczego, o ile jest to wykonalne

Wspieranie potwarzalności, transparentności, weryfikowalności badań

----

.font70[Powiązane idee: otwartego oprogramowania i tzw. otwartych notatników (ang. *open notebooks*)]
]

.pull-right[

.font70[https://doi.org/10.7717/peerj.5072]

CODECHECK: .font70[https://codecheck.org.uk/]

ReproHack: .font70[https://www.reprohack.org/]

<hr>

.font70[https://github.com/Nowosad/motif-examples]
<img src="figs/motif-example.png" width="100%" />

]

---
# Open source

Oprogramowanie z otwartym kodem źródłowym - *open source* - idea nieograniczonego dostępu do kodu źródłowego oprogramowania

Ten kod źródłowy można modyfikować i rozpowszechniać w ramach zastosowanej licencji

.pull-left[
<img src="figs/opensource.png" width="80%" style="display: block; margin: auto;" />
]

.pull-right[
.font70[https://jakubnowosad.com/motif/]
<img src="figs/motif.png" width="90%" />
]

---
# Otwarty dostęp

.lc2[
*Open access* - wolny, powszechny i trwały dostęp do dokumentów będących wynikami badań (np. publikacji, abstraktów konferencyjnych, prac dyplomowych, monografów)

Uznanie określonej publikacji za otwarcie dostępną wymaga, aby daną publikację można byłoby

- swobodnie czytać
- kopiować
- przechowywać
- drukować
- wykorzystywać do celów naukowych czy dydaktycznych

zgodnie z prawem.
]

.rc2[
<img src="figs/openaccess.png" width="383" />
]

---
# Otwarty dostęp

Podstawowe modele otwartego dostępu:

- *diamond open access* - czasopismo publikuje w otwartym dostępie bez pobierania od autorów opłat za przetwarzanie artykułów

- *green open access* - niezależnie od publikacji przez wydawcę, autor umieszcza pracę na swojej stronie internetowej, stronie instytucji badawczej, która finansowała lub prowadziła prace, lub w niezależnym centralnym otwartym repozytorium

- *hybrid OA* - czasopismo zawiera zarówno artykuły o otwartym, jak i zamkniętym dostępie

- *gold open access* - wydawca udostępnia artykuł i związane z nimi treści od razu za darmo na stronie internetowej czasopisma.

Większość czasopism w tym modelu pobiera APC (*"opłatę za przetworzenie artykułu"*)

---
background-image: url(figs/oa-odbiorca2.png)
background-size: contain

---
# Otwarte recenzje

.pull-left[
*Open peer review* - szereg sposóbów dostosowania recenzji naukowych do celów otwartej nauki:

- ujawnienie tożsamości recenzenta i autora
- otwarte publikowanie recenzji
- otwartą możliwość udziału w recenzji
- otwartą interakcję między autorem a recenzentem
- otwarte komentowanie ostatecznej wersji

<img src="figs/openreviews.png" width="50%" style="display: block; margin: auto;" />
]

.pull-right[

.font70[https://soil.copernicus.org/preprints/soil-2021-80/]
<img src="figs/rossiter.png" width="100%" />

.font70[
Przykłady wydawnictw i czasopism wspierających (w różnym stopniu) otwarte recenzje:

- [Copernicus Publications](https://publications.copernicus.org/)
- [Journal of Open Source Software](https://joss.theoj.org/)
- [Frontiers](https://www.frontiersin.org/)
- [PeerJ](https://peerj.com/)
- [PLOS](https://plos.org/)
]
]

---
# Otwarte zasoby edukacyjne

.pull-left[
*Open educational resources* - materiały, które służą do nauczania i uczenia się, udostępnione na otwartych licencjach lub znajdujące się w domenie publicznej

<hr>

Rodzaje:

- prezentacje; grafiki
- zdigitalizowane zbiory bibliotek cyfrowych
- otwarte podręczniki i lektury; otwarte kursy

]

.pull-right[
Przykłady:

- [Open Textbook Library](https://open.umn.edu/opentextbooks/)
- [OpenStax](https://openstax.org/)
- [Wolne lektury](https://wolnelektury.pl/)
- [Otwarte Zasoby](https://otwartezasoby.pl/)

<hr>

.font70[https://jakubnowosad.com/elp/]
<img src="figs/cover.png" width="50%" style="display: block; margin: auto;" />
]

---
# Wybrane korzyści otwartej nauki

Zwiększenie wydajności naukowej (przyspieszenie inowacji i odkryć)

Promowanie rzetelności naukowej i podnoszenie jakości badań

Zwiększenie widoczności badań

Umożliwienie publicznego dostępu do efektów badań, wliczając w to publikacje naukowe, dane naukowe czy oprogramowanie naukowe

Ułatwienie współpracy naukowej oraz zwiększenie zaangażowania publicznego

Zwiększenie przejrzystości i wiarygodności procesu naukowego

---
# Wybrane problemy otwartej nauki

**Otwarte dane**: tradycje dziedzinowe; ochrona prywatności

**Otwarta metodyka**: wymagania i ograniczenia techniczne

**Open source**: [problem trwałego rozwoju](https://matt.life/writing/the-asymmetry-of-open-source)

**Otwarty dostęp**: [koszt](https://www.nature.com/articles/d41586-020-03324-y?); obawa o usidlenie nauki w rękach komercyjnych wydawnictw

**Otwarte recenzje**: [obawa związana ze zmniejszeniem krytyczności recenzji](https://en.wikipedia.org/wiki/Open_peer_review#Advantages_and_disadvantages)

**Otwarte zasoby edukacyjne**: obawa o jakość tych zasobów

---
# Wybrane problemy otwartej nauki

**Problem zmiany myślenia o udostępnianiu informacji**

**Problem kosztów finansowych** (*a może problem realokacji zasobów?*)

**Problem nakładu dodatkowej pracy i energii**

**[Problem niezgodności polityki naukowej czy systemu ewaluacji a otwartej nauki](https://blogs.lse.ac.uk/impactofsocialsciences/2020/12/01/beyond-mandates-for-open-science-to-become-a-norm-it-must-be-recognised-and-rewarded/)**

<!--
Korzyści:

---

.pull-left[
**Otwarta nauka jest zgodna z dobrymi praktykami badawczymi:**

- dzielenie się wiedzą
- wspieranie transparentności badań
- maksymalizacja korzyści dla społeczeństwa i uniknie marnotrawienia zasobów

]

.pull-right[

<blockquote class="twitter-tweet">Our goal: Stop having to use the prefix &#39;open&#39;, as this will be made the default setting. Open science -&gt; Science. Open data -&gt; Data. Open access publishing -&gt; Published. Open software -&gt; Software. Open evaluation -&gt; Evaluation. You get the picture..&mdash; Jon Tennant (@Protohedgehog) <a href="https://twitter.com/Protohedgehog/status/999658893738414085?ref_src=twsrc%5Etfw">May 24, 2018</a></blockquote> <script async src="https://platform.twitter.com/widgets.js" charset="utf-8"></script>

]

---

.pull-left[
<img src="figs/level.png" width="100%" style="display: block; margin: auto;" />
]

.pull-right[
.font70[
- [Budapest Open Access Initiative (2002)](https://www.budapestopenaccessinitiative.org/)
- [Komisja Europejska, Scientific Information in The Digital Age: Access, Dissemination and Preservation (2007)](https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52007DC0056&from=en)
- [Plan S (2018)](https://www.coalition-s.org/)
- [UNESCO Recommendation on Open Science (2021)](https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/recommendation)
]
<img src="figs/dutch.png" width="1204" />
.font70[
- [Polityka NCN dotycząca otwartego dostępu do publikacji (2020)](https://www.ncn.gov.pl/aktualnosci/2020-06-03-wprowadzenie-polityki-otwartego-dostepu)
- [Polityka otwartego dostępu do publikacji naukowych i danych badawczych pracowników i doktorantów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2021)]( https://bip.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0028/178480/ZR-47-2020-2021-Zal.1.pdf)
- Ogólnodostępne narzędzia, np.: [Zenodo](https://zenodo.org/), języki programowania, [binder](https://mybinder.org/), [EarthArXiv](https://eartharxiv.org/), [AMUR](https://repozytorium.amu.edu.pl/), [SHERPA/ROMEO](http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php)
]
]
---
# Perspektywy

**Większa ilość otwartych danych geograficznych**: Jak je przechowywać i udostępniać?

**Otwarte oprogramowanie geograficzne**: Czy naukowcy powinni korzystać z oprogramowania zamkniętego? W jaki sposób zadbać o utrzymanie (ang. *maintenance*) otwartego oprogramowania?

**Nowe modele publikacji**: Otwarta nauka umożliwia nowe modele publikacji, takie jak publikowanie danych wraz z artykułami naukowymi lub publikowanie danych jako samodzielnych publikacji. Czy jesteśmy uzależnieni od komercyjnych wydawców?

**Większa rola społeczeństwa**: W przyszłości możemy oczekiwać, że społeczeństwo będzie bardziej zaangażowane w badania geograficzne poprzez udział w zbieraniu danych, analizie danych i ocenie wyników badań. Jak to umożliwić lub ułatwić?

---
# Perspektywy

.lc[
**Nowe technologie**: Jaka jest relacja dużych modeli językowych (*LLM*, np. ChatGPT) do otwartej nauki? 
]

.rc[
<img src="figs/snake2.png" width="100%" style="display: block; margin: auto;" />
]

---
class: middle

Slajdy: https://jakubnowosad.com/kgp2023

---
# Źródła wiedzy

- [Materiały z Open Science Workshop przeprowadzonego w LMU Open Science Center](https://osf.io/zjrhu/)
- [Adamiec A. (2021) Otwarta nauka. Ogólne zagadnienia ](https://bg.sggw.edu.pl/wp-content/uploads/sites/57/2021/10/Otwarta-nauka.-Ogolne-zagadnienia_2021.10.25.pdf)
- [Witkowska E. (2021) Otwartość w nauce i edukacji w pracy bibliotekarza akademickiego](https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/10275/4/Otwarto%C5%9B%C4%87%20w%20nauce%20i%20edukacji%20-%20prezentacja%20szkoleniowa.pdf)
- [Hofmokl J. i in. (2009) Przewodnik po otwartej nauce](https://otwartanauka.pl/images/PDFs/przewodnik-po-otwartej-nauce.pdf)
- [Pros and cons of open peer review. Nat Neurosci 2, 197–198 (1999). https://doi.org/10.1038/6295](https://www.nature.com/articles/nn0399_197)
- [Otwarte dane a potencjał ich wykorzystania w kontekście komercyjnym (2019)](https://medium.com/blog-transparent-data/otwarte-dane-a-potencja%C5%82-ich-wykorzystania-w-kontek%C5%9Bcie-komercyjnym-f4b98964371)
- [Jest wartość w otwartych danych. Pytanie tylko, jak duża? Prognozy UE na 2020 (2018)](https://medium.com/blog-transparent-data/jest-warto%C5%9B%C4%87-w-otwartych-danych-pytanie-tylko-jak-du%C5%BCa-prognozy-ue-na-2020-58c08e491681)

W prezentacji wykorzystano ilustracje autorstwa [K. Grodecka](https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Piramida_otwartosci.svg) oraz [D. Schindler, G.emmerich](https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Open_Science_Logo_v3.svg) udostępnione na licencji [CC BY-SA 3.0](https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl)

.font70[<a rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/"><img alt="Licencja Creative Commons" style="border-width:0" src="https://i.creativecommons.org/l/by/4.0/88x31.png" /></a> Ta prezentacja jest dostępna na <a rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/">licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe</a>.]